HAARLEM - Bouwterreinen in de historische binnenstad hebben een onweerstaanbare aantrekkingskracht op illegale gravers en andere archeologische speurders. Hoewel op eigen houtje opgraven bij wet verboden is, houdt geen hek ze tegen. Dat weet Haarlems stadsarcheologe Anja van Zalinge als weinig ander.
![]()
Stadsarcheologe Anja van Zalinge bij de door magneetvissers naar boven gehaalde vondsten in het Archeologisch Museum. Foto Richard Stekelenburg
'Het mag niet, en het slaat gaten in de geschiedschrijving'
De unieke vondst van een 18e-eeuwse scheepshelling begin vorige maand in het Scheepmakerskwartier werd bewust een paar weken stil gehouden; de ontdekking werd al begin mei gedaan. Hoezeer Van Zalinge het nieuws ook van de daken had willen roepen, het leek verstandiger het nieuws nog even niet aan de grote klok te hangen.
,,Dat had deels te maken met het feit dat we er geen publiek bij konden betrekken, omdat dit gebied te ernstig vervuild is. Maar de belangrijkste reden was, dat we geen extra aandacht wilden van mensen die hier niets te zoeken hadden.''
Brutaal
Ze zijn er zonder die aandacht toch ook wel gekomen, weet ze. ,,Er zijn er die zich bij de bouwopzichter hebben gemeld met het verhaal dat ze als amateur-archeologen namens de gemeente kwamen kijken. Dan moet je behoorlijk brutaal zijn.''
De aantrekkingskracht van het bouwterrein aan het Spaarne reikte tot ver buiten Haarlem. Zo weet Van Zalinge via een tip dat er waarschijnlijk een groepje Alkmaarse 'schatgravers' 's nachts in het Scheepsmakerskwartier actief is geweest.
,,Met een aantal van de Haarlemse speurders heb ik goed contact. Ik noem ze geen schatgravers, die term is voor jouw rekening. Er zijn er een paar die met voor hen goede bedoelingen en met kennis van zaken op zoek gaan naar vondsten, en die bewijzen daarmee soms ook wel hun meerwaarde voor mij. Maar ik heb wel moeite met hun manier van werken. Los van het feit dat het vaak niet mag wat ze doen zonder overleg of toestemming van ons, is het mij te 'object gericht'. Het gaat ze veelal om het voorwerp, en archeologie gaat over veel meer dan dat.''
Context
,,Voor ons werk is de context waarin een voorwerp wordt gevonden minstens zo belangrijk. Wij onderzoeken ook grondlagen en grondsporen, muurwerken, etensresten en natuurlijke resten, kijken naar zaadjes en pitjes, en kijken naar hoe het er precies ligt om het verhaal zo compleet mogelijk te krijgen. Als je dat niet doet, wordt die context vernietigd. En de voorwerpen verdwijnen voor ons ongezien. Het zou mooi zijn om dergelijke vondsten toch te kunnen zien en registreren, zodat wij de informatie die ze bevatten, kunnen bewaren. Dat die voorwerpen in de meeste gevallen wettelijk eigendom zijn van de stad Haarlem, laat ik dan maar even voor wat het is.''
Achtertuin
Van Zalinge krijgt in toenemende mate aanwijzingen dat deze graafpraktijken plaatshebben, en niet alleen op bouwterreinen. Op het maandelijkse spreekuur van Bureau Archeologie komen steeds vaker mensen die 'amateur-archeologen' aan de deur hebben gehad om hun kelder of mogelijke beerput in de achtertuin 'even te bekijken'. Van Zalinge: ,,Het is mij persoonlijk een raadsel waarom je mensen binnen zou laten om bij jou spullen weg te halen, maar het gebeurt kennelijk.''
,,De meeste mensen weten niet wat wel en niet mag, dat snap ik ook. In principe is het zo dat je niet zelf archeologische opgravingen mag doen. Amateur-archeologen, en zelfs beroepsarcheologen, mogen dat ook niet zo maar. Verder geldt dat in de meeste gevallen archeologische vondsten, ook in je achtertuin, eigendom zijn van de stad.''
Archeologische Werkgroep
,,Wat ik mensen met interesse voor archeologie graag mee zou geven, is: ga alsjeblieft niet zomaar graven. Het mag niet, en het slaat gaten in de geschiedschrijving van de stad. Meld je aan bij de Archeologische Werkgroep Haarlem. De leden hebben veel kennis over de geschiedenis van de stad, werken volledig onder onze verantwoordelijkheid en doen mee aan opgravingen, onderzoeken en publicaties. Je kunt je helemaal uitleven. Je mag alleen de gevonden voorwerpen niet mee naar huis nemen. Dat dan weer niet.''
Jongste trend in archeologisch vrijbuitersland: Magneetvissen
Een relatief jonge tak van sport in archeologisch vrijbuitersland is het magneetvissen. Een paar jaar geleden zag je voor het eerst langs de grachten van de oud-Hollandse steden mensen naar metaal hengelen. Op zoek naar metaalvondsten van allerlei aard: fietswrakken, muntjes, wie weet wel een brandkast... Maar soms ook doelgericht op zoek om archeologisch materiaal op te vissen.
De Monumentenwet, waarin de regels voor archeologisch erfgoed verankerd zijn, is niet ondubbelzinnig over wat er onder water wel of niet mag. Diverse steden lieten echter in de eigen plaatselijke verordening een verbod opnemen - om uiteenlopende redenen. Delft deed dat bijvoorbeeld uit veiligheidsoverwegingen nadat er een flinke granaat omhoog was gevist. Ook Haarlem vaardigde een verbod uit: omdat het gehengel 'onwenselijk' was. In het achterhoofd speelde wel degelijk mee, dat via de metaalvissers vermoedelijk belangrijk archeologisch materiaal uit de stad verdween.
Uniek
Dat dit inderdaad gebeurde, bleek op een 'determinatiedag' die Bureau Archeologie en de provincie Noord-Holland in 2012 organiseerden. Metaalvissers uit het hele land werden uitgenodigd hun vondsten te laten schouwen. Van Zalinge: ,,Hoewel lang niet iedereen op die uitnodiging inging, hebben we veel mooi materiaal gezien. Een paar stukken zijn vrijwillig overgedragen aan de gemeente. Een daarvan is een voor Haarlem volstrekt unieke lakenloodjestang. Hoewel de lakenindustrie heel belangrijk was in Haarlem, is er nooit zo'n tang gevonden. Deze is nu onderdeel van de vaste tentoonstelling in ons Archeologisch Museum.''
Worstelen
Van Zalinge puzzelt ondertussen op de vraag hoe ze met het fenomeen met magneetvissen en archeologische metaalvondsten onder water moet omgaan. Verbod, zoals nu, of geen verbod. Veel andere stadsarcheologen worstelen ook met deze vraag. Archeologisch adviesbureau Raap legt momenteel de laatste hand aan een onderzoek dat daartoe in haar opdracht werd uitgevoerd. ,,Ik heb al gespeeld met het idee dat we misschien maar zelf, maar dan op een wetenschappelijk verantwoorde manier, het Spaarne leeg moeten vissen. Of dat zinnig en haalbaar is, weet ik nog niet. ''
Bron: www.haarlemsdagblad.nl/regionaal/haarlemeo/article27089721.ece/Ga-nou-niet-zelf-lopen-graven_
